Grond vormt een essentiële schakel in de transitie van het landelijk gebied en in het bijzonder de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland (NNN). Realisatie vindt plaats door middel van verschillende instrumenten, zoals de vestiging van kwalitatieve verplichtingen, kavelruilen, aankopen van grond binnen de NNN-begrenzing of daarbuiten om in te zetten als ruilgrond. Met name het vestigen van een kwalitatieve verplichting via een zogenaamde Kwaliteitsimpuls natuur en landschap (SKNL-subsidie), is een bijzondere vorm die specifiek voor de NNN-realisatie is ontwikkeld. De provincie gaat dan een overeenkomst aan met een eigenaar die zijn agrarische grond omzet in grond met een natuurfunctie. De eigenaar wordt vervolgens gecompenseerd voor de waardevermindering van de grond.
In 2020 hebben Provinciale Staten besloten om voor de NNN-realisatie in en nabij Natura 2000-gebieden zo nodig het onteigeningsinstrument in te zetten. Hiermee is het mogelijk geworden om op basis van volledige schadeloosstelling aan te kopen. Het onteigeningsinstrument zal enkel worden ingezet nadat in een gebiedsproces eerst een gezamenlijke gebiedsvisie is vastgesteld en de minnelijke verwerving onvoldoende is gebleken.
In 2023 is er binnen dit thema enkel sprake geweest van passieve verwervingen op vrijwillige basis. (Stoppende) agrariërs of grondeigenaren die hun grond willen verkopen weten, vaak via agrarische makelaars, de provincie te vinden. Hierin speelt mee dat geëigende financierders (zoals Rabobank) momenteel zeer terughoudend zijn met financiering van verhuizende en/of startende boeren, waardoor stoppers geen mogelijkheid hebben hun bedrijf te verkopen om daarmee hun pensioen veilig te stellen. In 2023 zijn er 14 aankopen gepasseerd bij de notaris, waarmee de provincie 147 hectare NNN (ruil)grond heeft verworven.
Het afgelopen jaar heeft de provincie circa 50 aankooptips binnengekregen. Slechts een beperkt deel hiervan komt tot een daadwerkelijke aankoop. Ongeveer de helft van deze tips waren niet interessant en zijn niet opgepakt, omdat er bijvoorbeeld geen sprake was van NNN-grond of een ander provinciaal doel, geen goede ontsluiting was of niet geschikt was. 6 aankooptips hebben niet geleid tot een aankoop door terugtrekking van de verkoop, voorkeur aan de buurman is gegeven of sprake was van een hogere aanbiedingsprijs door andere gegadigden. 2 aankooptips hebben geleid tot een SKNL-aanvraag en 4 aankopen zijn in 2023 afgerond. Per 31 december 2023 zijn 17 aankooptips nog onderhanden.
Conform het Besluit begroting en verantwoording provincies en gemeenten (BBV) worden de aankopen ten behoeve van de NNN op de balans opgenomen tegen de verwervingskosten (inclusief eventuele schadeloosstelling en aanvullende kosten). Door de aankoop van (meestal) agrarische gronden ten behoeve van de NNN treedt een (forse) waardedaling op. Dit geldt zeker voor de extra kosten ten gevolge van de aankoop van opstallen en de schadeloosstelling. Hierdoor is de balanswaarde van de NNN-gronden (fors) hoger dan de werkelijke waarde en behelst een risico voor het moment dat deze grond, als natuurgrond, weer verkocht wordt. Daarom is in 2020 een reserve voor de toekomstige afwaardering aangelegd. Deze reserve wordt, ten laste van de reserves Groen en Oostelijke Vechtplassen, steeds bij de Tweede Begrotingswijziging van het opvolgende jaar aangevuld met het verschil tussen de verwervingskosten van de in het vorige jaar aangekochte NNN-gronden (inclusief ruilgronden) en de potentiële verkoopopbrengsten van NNN-gronden (deze is gestandaardiseerd op € 1,- per m2).
Een bijzondere vorm van activering betreft aankopen in het kader van de zogenaamde SPUK-regelingen (specifieke uitkering) vanuit het Rijk. Deze gronden worden ook voor de verwervingsprijs op de balans gezet en direct daarna met de SPUK-bijdrage (als bijdrage derden) afgewaardeerd tot € 1,-. In 2023 was hiervan sprake bij de aankoop van 15,6 hectare bij het Zomerdijkje 6 in Egmond aan den Hoef.
Strategische Gronden Groen betreffen een forse grondportefeuille die de provincie in het kader van het Natuurpact (2013) heeft overgekregen van het Rijk ten behoeve van de realisatie van NNN. Deze gronden worden in eerste instantie ingezet als ruilgrond voor de NNN-realisatie. Overtollige percelen worden verkocht, waarbij de opbrengst ten goede van de reserve Groen komt.
De ervaring leert dat grondpositie het vliegwiel is voor gebiedsprocessen in het landelijk gebied. De gebiedsprocessen in de Starnmeer, Horstermeer en Noordelijke Vechtstreek zijn succesvol, omdat de provincie in deze gebieden een aanmerkelijke grondpositie heeft. Door deze gronden in te brengen in (kavel)ruilprocessen, vormt dit de motor van de gebiedsgerichte aanpak in deze gebieden. Door de beoogde transities in het landelijk gebied, is de provincie terughoudend met het verkopen van gronden.
